تعریف وجه التزام
وقتی دو نفر قراردادی می بندند ، قرارداد بین آنها لازم الاجرا است ، یعنی دو طرف مکلف و موظف به اجرای آن هستند . حال اگر یکی از دو طرف قرارداد در موعد مشخص شده به تعهد خود عمل نکند ، مبلغی را به عنوان خسارت باید به طرف مقابل پرداخت کند . در حقوق به این مبلغ وجه التزام گفته می شود . در واقع وجه التزام خسارت دیر کرد در اجرای قرارداد است .
وجه التزام در قوانین موضوعه
دو ماده قانونی بسیار مهم در مورد وجه التزام در ذیل آمده است. در ماده ۲۳۰ قانون مدنی حقوق ایران مقرر شده است:
«اگر در ضمن معامله شرط شده باشد که در صورت تخلّف، متخلّف مبلغی به عنوان خسارت تأدیه نماید، حاکم نمی تواند او را به بیشتر یا کمتر از آن چه ملزم شده است محکوم نماید.»
همچنین ماده ۳۹ آیین نامه اجرای مفاد اسناد رسمی لازم الاجرا و طرز رسیدگی به شکایت از عملیات اجرایی مصوب سال ۱۳۵۵ مقرر داشته است:
«هرگاه در سند برای تأخیر انجام تعهّد، وجه التزام معین شده باشد، مطالبه وجه التزام مانع مطالبه اجرای تعهّد نمی باشد، ولی اگر وجه التزام برای عدم انجام تعهّد مقرر شده باشد متعهدله فقط می تواند یکی از آن دو را مطالبه کند.»
چگونگی تعیین وجه التزام
- در قولنامه ذکر میشود در صورتی که فروشنده یا خریدار از اجرای مفاد تعهد خویش امتناع کند، فلان مبلغ را باید به طرف مقابل بپردازد. در این صورت اگر فروشنده به تعهد خود (انتقال مال) عمل نکند، خریدار میتواند با احراز عدم اجرای تعهد، وجه التزام تعیین شده را مطالبه کند.
- و یا به صورت جامع تر طرفین توافق میکنند که در تاریخی در دفترخانه حضور یابند و سند رسمی تنظیم کنند و در صورت عدم حضور هر یک در دفترخانه، طرف دیگر مکلف است مبلغی به طرف دیگر بپردازد و تعهد خویش را نیز انجام دهد. در این حالت با احراز عدم حضور، متعهد باید وجه التزام را بپردازد و تعهد را نیز انجام دهد.
نمونه وجه التزام در متن قرارداد
” منافع مورد معامله قبلاً به كسی واگذار نشده و با قرار مورد معامله تماماً در تصرف فروشنده میباشد كه ضمن العقد لازم حاضر، فروشنده متعهد و ملتزم گردیده مورد معامله را تماماً و سالما در تاریخ ……………… تخلیه نموده در همان تاریخ تحویل خریدار نماید و نیز برای هر روز عدم تخلیه و تحویل از تاریخ مزبور متعهد و ملتزم به پرداخت مبلغ ……………… ریال روزانه به عنوان خسارت تأخیر در تخلیه و تحویل و به عنوان وجه التزام به خریدار میباشد و خریدار حق دارد از تاریخ سررسید مزبور لغایت مدت ده روز برای تخلیه و تحویل و وجه التزام مذكور علیه فروشنده در دادگاه صالحه اقدام نماید همچنین فروشنده متعهد به تأدیه و تسویه حساب بدهیهای آب و برق و گاز مزبور تا روز تخلیه و تحویل میباشد در غیر این صورت خریدار میتواند آن را تأدیه و سپس با ارائه قبوض مثبته از فروش وصول كند . ”
وقتی کسی می تواند بابت دریافت وجه التزام شکایت کند و درخواست مطالبه آن را کند که خودش تمام تعهداتش را به طور کامل انجام داده باشد . نکته دیگر آنکه قاضی نمی تواند میزان وجه التزام مندرج در قرارداد را تغییر دهد .
تفاوت وجه التزام و خسارت تاخیر تادیه
جه التزام بر اساس شرط ضمن عقد دریافت شده و در واقع مجازاتی است که طرفین معامله در متن قرارداد تعیین میکنند.
یکی از مسائل مهم در نظام بانکی کشور، مقوله دریافت جریمه تاخیر تادیه است. با توجه به اجرای قانون عملیات بانکی بدون ربا و در نظر گرفتن اصل حرمت ربا، امکان دریافت جریمه تاخیر توسط بانکها وجود ندارد و نیاز است تا از قالبهای حقوقی جایگزین استفاده شود که «وجه التزام» و «خسارت تاخیر تادیه» دو مورد از مهمترین آنها را تشکیل میدهند. هر چند این دو مفهوم به یکدیگر نزدیکاند، اما به لحاظ حقوقی با یکدیگر تفاوتهای مهمی دارند.
وجه التزام، تضمین پایبندی به تعهد
به لحاظ لغوی کلمه التزام (در اصطلاح وجه التزام) به معنای پایبندی، ملزم شدن به امری و عهدهدار شدن کاری بوده و به لحاظ اصطلاحی، نوعی شرط ضمن عقد است که جهت ضمانت اجرا، در قراردادها گنجانده میشود. بر طبق این شرط، در صورتی که یکی از متعاملین از اجرای آنچه قرارداد به عهده وی گذاشته خودداری کند یا به عملی مبادرت ورزد که مطابق قرارداد ممنوع اعلام شده است، باید مبلغی را که در قرارداد معین میشود، به عنوان جریمه به طرف مقابل پرداخت کند.
در واقع وجه التزام، وجه تضمینکننده پایبندی طرفین در معاملات است که به صورت شرط ضمن عقد در متن قراردادها ذکر میشود. این شرط را میتوان مجازاتی در نظر گرفت که طرفین معامله در متن قرارداد تعیین میکنند، تا در صورتی که هر کدام از آنها از مفاد عقد یا تعهد و التزامات پذیرفته شده در عقد تخلف کند، مبلغی را به طرف مقابل بپردازد.
نکته مهم در شناسایی مفهوم وجه التزام، مسئله شرط بودن در متن قرارداد است. در واقع، وجه التزام نوعی جریمه تاخیر تادیه است که بر اساس شرط ضمن عقد دریافت میشود. بر این اساس، واضح میگردد که رابطه منطقی دو مفهوم جریمه تاخیر تادیه و وجه التزام عموم و خصوص مطلق است. به این معنا که هر وجه التزامی، نوعی جریمه است که از فرد متخلف دریافت میشود؛ اما هر جریمهای وجه التزام نبوده و ممکن است جریمه در قالبهای حقوقی دیگر دریافت شود.
خسارت تاخیر تادیه، جبران خسارت ناشی از عدم پایبندی
خسارت تاخیر تادیه، قالب حقوقی دیگری است که میتوان با استفاده از آن نسبت به تحلیل جریمه تاخیر اقدام نمود. به لحاظ لغوی، خسارت به معنی ضرر کردن، زیان بردن و هم چنین زیانکاری است. در اصطلاح فقه و حقوق نیز منظور از خسارت تاخیر تادیه، خسارتی است که بر اثر تأخیر در پرداخت و تأدیه دین حاصل میشود؛ که در اینجا کلمه دین عنوانی است که هم در نسیه میتواند مطرح باشد و هم در نقد؛ میتواند هم وجه نقد باشد و هم غیرنقد، هم فعل و هم ترک فعل باشد.
نکته مهم در شناسایی مفهوم خسارت تاخیر تادیه، مسئله زیان دیدن است. به این معنی که برای صدق مفهوم خسارت، باید تجاوز به مال غیر (مستقیم یا غیرمستقیم) صورت گرفته باشد. بر این اساس، معنی حقیقی خسارت تأخیر، زیانی است که در اثر تأخیر به بار آمده و مدیون، افزون بر رد اصل پول باید آن را جبران کند. لذا، به نظر میرسد خسارت تأخیر تأدیه دائر مدار زیان است و به منظور جبران زیانهای وارده از افراد متخلف دریافت میشود.
نتیجه آنکه که ممکن است میزان جریمه بیشتر یا کمتر از مبلغ خسارت تعیین شود. مثلا ممکن است در یک قرارداد، بانکی در اثر تاخیر مشتری مبلغ ده میلیون تومان خسارت دیده باشد، اما مبلغ جریمه به هر دلیل بیست میلیون تومان تعیین شود.
در چه قراردادهایی می توان از وجه التزام استفاده کرد
وجه التزام مختص عقود تملیکی است یعنی قراردادهایی که طبق آن مالی از مالکیت یک نفر طبق قرارداد خارج می شود و به مالکیت نفر دیگر در می آید . یکی از نمونه های بارز این قراردادها ، قرارداد خرید و فروش یا عقد بیع است . مثال دیگر عقد اجاره است که اجاره دهنده در آن در مقابل انتقال حق استفاده از مالش به مستاجر از او اجاره بها دربافت می کند . در واقع وجه التزام خسارت در مقابل عدم انجام تعهد به انتقال سند رسمی ملک یا مال مورد معامله است . یعنی وقتی کسی طبق قرارداد تعهد خود را مبنی بر انتقال مال انجام ندهد می توان از او وجه التزام دریافت کرد .
