عسر و حرج / شرایط اثبات عسر و حرج و بررسی احکام قانونی مربوطه در رویه طلاق

عسر و حرج چیست ؟

دو واژه‌ی عُسر و حَرَج به‌گونه‫ای مترادف هم‌ و به معنای سختی و مشقت در زندگی هستند. هر دو واژه در قرآن کریم به معنای سختی و مضیقه آمده است. در قرآن کریم می‫خوانیم: فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یُسْراً»،یا «سَیَجْعَلُ اللّهُ بَعْدَ عُسْرٍ یُسْراً». بدین ترتیب، معناى عسر عبارت از صعوبت، مشقت و شدت است که در فارسى از آن به دشوارى و سختى تعبیر مى‌شود. واژه حرج نیز به معناى ضیق، تنگى، و سختى به کار رفته است، «… ما جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ ». بنابراین عسر و حرج به معنای سختی و مشقت است. قانونگذار به‌واسطه‌ی عسر و حرج اجازه داده است که زوجه به زندگی مشترک پایان دهد به‌خاطر همین قاعده‌ی «نفی عسر و حرج» است.

عسر و حرج در قانون

مطابق قوانین جاری امکان تقاضای طلاق توسط زوجه، محدود به شرایط مقرر در قانون (مواد ۱۱۱۹ و ۱۱۲۹ و ۱۱۳۰ قانون مدنی) است. بحث عسر و حرج همان چیزی است که در ماده‌ی ۱۱۳۰ به آن اشاره شده و احراز آن برعهده‌ی دادگاه است.

ماده ۱۱۳۰ قانونی مدنی: «در صورتی که دوام زوجیت موجب عسر و حرج زوجه باشد، وی می‌تواند به حاکم شرع مراجعه و تقاضای طلاق کند، چنانچه عسر و‌حرج مذکور در محکمه ثابت شود، دادگاه می‌تواند زوج را اجبار به طلاق نماید و در صورتی که اجبار میسر نباشد زوجه به اذن حاکم شرع طلاق داده‌ می‌شود.»

‌تبصره – عسر و حرج موضوع این ماده عبارت است از به وجود آمدن وضعیتی که ‌ادامه زندگی را برای زوجه با مشقّت همراه ساخته و تحمل آن مشکل باشد و موارد ذیل ‌درصورت احراز توسط دادگاه صالح از مصادیق عسر و حرج محسوب می‌گردد:

۱- ترک زندگی  خانوادگی توسط زوج حداقل به مدت شش ماه متوالی و یا نه ماه‌ متناوب در مدت یک سال بدون عذر موجه .

با این حال ذکر این نکته نیز ضروری است که امکان طلاق عسر و حرجی از طرف زن تنها محدود به وجود شرایطی که در قانون مدنی ذکر شده است ، نمی باشد . به این معنا که هر شرایطی که سبب ایجاد عسر و حرج ، سختی ، تنگنا و مضیقه قابل توجه برای زن شود به صورتی که ادامه زندگی مشترک را برای وی دشوار سازد ، می تواند یکی از شرایط طلاق عسروحرجی محسوب شود و زن با استناد به این شرایط و اثبات این شرایط در دادگاه خانواده ، قادر است تا از شوهر خود طلاق از طریق عسر و حرج بگیرد .

اثبات عسر و حرج چگونه است ؟

برای تقاضای طلاق به‌واسطه‌ی عسر و حرج نکته ای که باید به آن توجه کنیم این است که اثبات مصادیق عسر و حرج و احراز آن در دادگاه است تا قاضی را برای صدور حکم طلاق به‌واسطه عسر و حرج مجاب کنیم برای مثال اثبات «ترک انفاق» که موجب تنگدستی و قرار گرفتن زن در وضعیت عسر و حرج می‫شود،با ادله‌ی متعدد (حکم قطعی مبنی بر الزام بر تأدیه‌ی نفقه، حکم قطعی کیفری مبنی بر ترک انفاق توسط زوج به استناد ماده‌ی ۵۳ قانون حمایت از خانواده) امکان‌پذیر است. یا مثلا در خصوص موضوع عسر و حرج به ‌واسطه‌ی اعتیاد همسر که در بند دیگری ذکر شده است، چنانچه در این رابطه حکمی مبنی بر محکومیت زوج صادر یا پرونده‌ی قضایی مطرح باشد یا استناد به سوابق بستری شدن زوج در کمپ‌های ترک اعتیاد، تمامی این سوابق ادله‫ای برای اثبات عسر و حرج به خاطر اعتیاد خواهد بود.

در خصوص اثبات عسر و حرج به‌واسطه‌ی سوءِرفتار زوج، سوابق شکایت از زوج توسط زوجه یا احکام صادره در این خصوص احراز عسر و حرج توسط دادگاه سهل‌تر خواهد بود. زیرا برعهده‌ی مدعی (زوجه) است تا با تمسک بر ادله‌ی اثبات دعوی به اثبات امور موضوعی بپردازد و بتواند عسر و حرج خود را در دادگاه ثابت کند و در این بین وجود احکام قضایی و کیفری راه را برای اثبات عسر و حرج هموارتر می‫کند.